مکانیزم ماشه، ابزاری قانونی در توافق هسته‌ای برجام، بار دیگر در کانون توجه قرار گرفته است. با افزایش سطح غنی‌سازی اورانیوم و پیشرفت‌های هسته‌ای ایران، سه کشور اروپایی تهدید کرده‌اند که در صورت عدم عقب‌نشینی تهران، تمامی تحریم‌های بین‌المللی علیه تهران را بازخواهند گرداند. این در حالی است که تنش‌ها در مذاکرات هسته‌ای میان ایران و آمریکا وارد مرحله‌ای حساس شده است.
دوره تهدید به فعال‌سازی مکانیزم ماشه
از سال ۲۰۱۹: پس از خروج ایالات متحده از توافق هسته‌ای در سال ۲۰۱۸، ایران به‌تدریج تعهدات خود را کاهش داد. در نتیجه، کشورهای اروپایی (فرانسه، بریتانیا، آلمان) در ژانویه ۲۰۲۰ به‌طور رسمی تهدید به فعال‌سازی مکانیزم ماشه در چارچوب “مکانیزم ماشه حل اختلاف ” توافق برجام کردند.
بین سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۳: تهدیدها ادامه یافت، اما بدون اجرای کامل مکانیزم ماشه چرا که اروپایی‌ها سعی داشتند توافق را حفظ کنند و در عین حال بر ایران برای توقف غنی‌سازی فراتر از حدود برجام فشار بیاورند.
از ۲۰۲۴ تا ۲۰۲۵: با نزدیک شدن به پایان مهلت برخی از مفاد توافق، مانند تحریم‌های تسلیحاتی و موشکی، فرانسه در بهار ۲۰۲۵ به‌صراحت هشدار داد که در صورت عدم عقب‌نشینی ایران و همکاری نکردن با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، ممکن است تحریم‌های سازمان ملل را از طریق مکانیزم ماشه بازگرداند.
توسعه‌های اخیر در برنامه هسته‌ای ایران
افزایش ذخایر اورانیوم غنی‌شده: در اقدامی مهم، ایران سطح غنی‌سازی اورانیوم خود را به بیش از ۶۰% رسانده است که این مقدار نزدیک به سطح غنی‌سازی اورانیوم مورد نیاز برای تولید سلاح هسته‌ای است. این اقدام چالشی برای تعهدات ایران در برجام محسوب می‌شود، جایی که تنها اجازه غنی‌سازی اورانیوم تا ۳.۶۷% را می‌داد.
عدم همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی: با وجود آنکه ایران در ابتدای توافق برجام متعهد به نظارت بر تأسیسات هسته‌ای خود تحت نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بود، اما در سال‌های اخیر تحت انتقاد قرار گرفته است به دلیل عدم اجازه به آژانس برای دسترسی کامل به برخی از سایت‌ها. در سال ۲۰۲۴، آژانس اعلام کرد که به دلیل عدم همکاری ایران، قادر به تعیین محل برخی مواد هسته‌ای در ایران نیست.
فشارهای بین‌المللی و تهدید به فعال‌سازی مکانیزم ماشه: با این تحولات، فشارهای بین‌المللی بر ایران افزایش یافته است. کشورهای اروپایی (فرانسه، بریتانیا، آلمان) تهدید کرده‌اند که در صورت ادامه این مسیر، مکانیزم ماشه را فعال کرده و تمامی تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران را باز خواهند گرداند. این تهدیدات در زمانی حساس مطرح شده است، زیرا نزدیک به موعد انقضای برخی مفاد توافق هسته‌ای در اکتبر ۲۰۲۵ هستیم.
نقش أمريكا و تهران في المفاوضات
از آغاز مذاکرات در خصوص برنامه هسته‌ای ایران در سال ۲۰۰۶، نقش آمریکا و ایران در این مذاکرات حیاتی و تعیین‌کننده بوده است. روابط میان دو کشور در این زمینه همواره پیچیده و پرتنش بوده است و با گذشت زمان، این مسأله به وضوح روشن شد که هیچ توافق هسته‌ای میان ایران و غرب بدون حضور آمریکا به‌عنوان یک طرف اصلی نمی‌تواند موفقیت‌آمیز باشد. با این حال، این همکاری و تنش در طول زمان ثابت نبوده و در سال‌های اخیر تحولی بزرگ را تجربه کرده است.
فشار به ایران برای تطابق کامل: در طول سال‌های مذاکرات، هدف اصلی ایالات متحده این بود که اطمینان حاصل کند ایران در پی توسعه سلاح هسته‌ای نیست. در این چارچوب، ایالات متحده ایران را به ارائه امتیازات در خصوص برنامه‌های هسته‌ای، موشکی و سیاست‌های منطقه‌ای خود تحت فشار قرار می‌داد.
واشنگتن بر لزوم وجود سازوکاری برای راستی‌آزمایی پایبندی ایران به توافق تأکید داشت، علاوه بر این، کنترل فعالیت‌های هسته‌ای ایران پس از پایان محدودیت‌های زمانی توافق هسته‌ای، به‌ویژه فعال‌سازی مکانیزم ماشه مورد توجه قرار داشت.
پایان‌بندی
برنامه هسته‌ای ایران همچنان یکی از چالش‌های اصلی در روابط بین‌المللی است. تحولات اخیر نشان‌دهنده آن است که ایران به مرحله‌ای حساس در این زمینه رسیده است. واکنش‌های کشورهای مختلف و تصمیمات ایران در روزهای آینده می‌تواند مسیر آینده این برنامه را تعیین کند، به‌ویژه در شرایطی که مکانیزم ماشه ممکن است فعال شود.